Trong một lần đến thăm nhà tù Hỏa Lò cùng con gái Hồng Anh, Đại tướng Võ Nguyên Giáp thắp hương, đặt vòng hoa tưởng niệm. Ông xúc động ghi trong cuốn sổ của nhà lao: “Nhớ mãi hương hồn của các anh, các đồng chí, các anh chị, nhớ mãi hình ảnh của Quang Thái, người vợ, người mẹ của chúng tôi”.
Quang Thái, người nữ chiến sĩ cách mạng, người vợ yêu của Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã hy sinh khi còn rất trẻ.
Đại tướng Võ Nguyên Giáp nhớ lại buổi chia tay cuối cùng.
“Một buổi chiều vào đầu tháng 5 năm 1940.
Đến giờ đi dạy học, ra khỏi nhà một quãng, tôi ngoái lại nhìn ngôi nhà nhỏ, biết còn lâu mới quay trở về đây, khi đó chắc có nhiều sự thay đổi rồi.
Hôm đó là thứ sáu. Tôi đã sắp xếp dạy dồn cả chương trình ngày thứ bảy vào thứ năm và thứ sáu, để có được một khoảng cách hai ngày, thứ bảy và chủ nhật, không phải đến trường. Từ ngày ra Hà Nội hoạt động, tôi đã làm nghề dạy học ở trường Thăng Long. Năm giờ chiều, tan học. Tôi lững thững đi về phía Hồ Tây như một người dạo mát. Hoa phượng nở đỏ trên vòm cây. Tiếng ve sầu kêu ra rả. Tôi vừa đi vừa để ý nhìn trước, nhìn sau xem có mật thám theo dõi không. May sao, chiều hôm đó, không thấy bóng dáng bọn chúng.
Từ ngày địch bắt đầu khủng bố, trước khi tôi gặp anh Hoàng Văn Thụ, các anh cũng đã cho biết là tôi sẽ chuyển vào hoạt động bí mật. Quang Thái cũng rất muốn đi hoạt động bí mật. Nhưng con chúng tôi chưa đầy năm, chưa nhờ ai nuôi được. Quang Thái hẹn khi nào gửi được con, sẽ đi sau.
Đến đường Cổ Ngư, qua chùa Trấn Võ, tôi thấy Quang Thái ẵm cháu Hồng Anh đã đứng đợi ở một gốc cây vắng người. Quang Thái rơm rớm nước mắt, thỉnh thoảng lại quay về phía hồ để mọi người khỏi chú ý. Tôi nói với Quang Thái, ở lại giữ liên lạc với các anh, tiếp tục công tác, cố gửi Hồng Anh để đi hoạt động bí mật. Quang Thái nhắc tôi, hết sức giữ gìn sức khỏe và cẩn thận trong hoạt động, gắng tìm cách cho nhà biết tin.
Một đôi người quen đi ngang chào hỏi, tưởng chúng tôi đang đứng hóng mát. Chúng tôi đang nói chuyện thì có tiếng người hỏi phía sau:
- Thầy có đi xe không?
Tôi quay lại thấy anh giáo Minh kéo một chiếc xe tay đứng đợi. Tôi chia tay Quang Thái lên xe, không ngờ phút chia tay đó lại là phút vĩnh biệt”.
Lần đầu tiên anh Võ Nguyên Giáp gặp chị Quang Thái trên một chuyến xe lửa Hà Nội - Huế. Năm 1929, anh Giáp được Tổng bộ Việt Minh cử đi công tác. Mục đích của chuyến đi là việc hợp nhất Đảng Tân Việt với Việt Nam Thanh niên Cách mạng đồng chí hội và Việt Nam Cộng sản đảng. Đoàn tàu dừng lại ở ga Vinh. Hai cô nữ sinh xinh xắn ríu rít lên tàu.
Một cô là Hồ Cầm, em của chị Hải Đường, cùng sinh hoạt trong đảng Tân Việt với anh Giáp. Anh để ý cô bạn đi cùng Hồ Cầm. Cô gái rất xinh, khuôn mặt trái xoan hiền dịu, da trắng hồng, đôi mắt đen láy thông minh, tóc xõa ngang lưng. Anh Giáp vui vẻ nói chuyện với hai cô gái. Ngày ấy, anh Giáp còn rất trẻ, ăn mặc theo lối ký giả. Hồ Cầm giới thiệu:
- Đây là bạn Quang Thái.
Anh Giáp đã từng nghe tên Quang Thái trong đợt công tác qua Vinh mới đây. Liên Tỉnh ủy Nghệ Tĩnh nhờ anh thu xếp cho chị Minh Khai, đảng viên Đảng Tân Việt, ra Bắc hoạt động. Anh Giáp nghe nói chị Minh Khai có em gái là Quang Thái, xinh xắn, học giỏi, hoạt động Cách mạng hăng hái, sôi nổi
.- Các cô đi đâu thế?
- Em đưa Quang Thái vào nhập học trường Đồng Khánh.
Quang Thái sinh ở Vinh nhưng quê gốc là làng Nhân Chính, Hà Nội. Cha Quang Thái là một kỹ sư cầu đường. Trong khi anh Giáp nói chuyện với Hồ Cầm, Quang Thái vẫn ngồi im, không muốn bắt chuyện. Cô gái cho anh là chàng công tử bột với chiếc mũ phớt và bộ comlê trắng, vóc dáng thấp đậm, khuôn mặt tròn trắng trẻo. Chỉ đến khi anh giới thiệu mình là nhà báo, Quang Thái mới tham gia câu chuyện.
Từ buổi gặp gỡ đầu tiên ấy, hình ảnh Quang Thái, cô nữ sinh Đồng Khánh Huế xinh đẹp, dịu dàng đã để lại cho anh ấn tượng sâu sắc. Lần đầu tiên anh thấy xao xuyến với một người con gái. Anh thầm mong sẽ có ngày được gặp lại.
Trường Đồng Khánh ở gần trường Quốc học Huế. Anh Giáp từng là học sinh trường Quốc học Huế. Một trong những người dẫn dắt anh đến với phong trào học sinh là anh Nguyễn Chí Diểu, một người bạn lớn tuổi hơn cùng lớp. Thời gian ấy, có phong trào học sinh đấu tranh đòi thả cụ Phan Bội Châu, để tang cụ Phan Chu Trinh. Hiệu trưởng và tổng giám thị cho là chính anh Nguyễn Chí Diểu cầm đầu phong trào đòi ân xá cho cụ Phan Bội Châu và để tang cụ Phan Chu Trinh ở trường Quốc học Huế.
Trong một kỳ thi, anh Diểu bị vu oan là copy bài và bị đuổi ra khỏi lớp. Anh Giáp bàn với anh Nguyễn Khoa Văn phát động bãi khóa với khẩu hiệu: “Không được đuổi học sinh Nguyễn Chí Diểu! Tự do đọc sách báo, chống giáo dục ngu dân”.
Một cuộc bãi khóa lớn diễn ra ở trường Quốc học. Thấy vậy, học sinh các trường khác ở Huế lần lượt bãi khóa. Đây là một trong những cuộc tổng bãi khóa lớn nhất thời ấy. Một tháng sau, phong trào dần dần tan. Các học sinh đi học trở lại. Nhà cầm quyền công bố danh sách những học sinh bị đuổi học: 90 người trong tất cả các trường tại Huế, trong đó có anh Võ Nguyên Giáp. Anh Giáp về quê Quảng Bình. Cha anh muốn anh lấy vợ. Vợ ông Bá hộ trong làng sẵn sàng gả con gái cho anh. Nhà ông Bá giàu nhất làng, có hai cô con gái. Cô gái định gả cho anh Giáp ở tuổi mới lớn. Vợ ông Bá hứa, nếu thành hôn sẽ cho ruộng, cho nhà. Cha anh Giáp muốn anh nhận lời. Nhưng mẹ anh nói: “Tùy con. Ưng thì lấy, không ưng thì thôi, không ép”.
Một hôm, anh Diểu về Quảng Bình tìm anh Giáp. Anh Nguyễn Chí Diểu, Ủy viên Kỳ bộ Trung kỳ của Tân Việt, thay mặt cho tổ chức kết nạp Võ Nguyên Giáp vào Đảng Tân Việt, tiền thân của Đảng Cộng sản Việt Nam sau này. Anh Giáp hẹn với anh Diểu sẽ thu xếp công việc ở nhà để vào Huế tham gia hoạt động. Khi anh Giáp xin đi Huế, cha anh chỉ bằng lòng với điều kiện anh nhận lời làm rể ông Bá. Anh Giáp đóng khăn xếp, áo dài đen, quần trắng, đi guốc đến nhà ông Bá. Cô Bá tiếp đón nồng nhiệt. Cô còn đem ra chục trứng gà và tiền để anh đi Huế. Anh nói
:- Cảm ơn, tôi không dám nhận.
Cô Bá cười:
- Cậu làm cao. Sau này lại không đòi nhà, đòi ruộng ấy à?
Thấy anh đến nhà ông Bá, cha anh bằng lòng cho anh đi Huế. Nhưng anh nói riêng với mẹ:
- Con không kết hôn với con gái ông Bá đâu. Thầy mẹ đừng thu xếp.
Trước khi lên tàu, anh Giáp nói với con trai ông Bá:
- Tôi rất tôn trọng gia đình anh. Nhưng tôi không thể kết hôn với em gái anh được. Tôi và cô ấy không hợp nhau. Nhờ anh về thưa lại với gia đình.
Anh Giáp vào Huế, làm việc tại Quan hải tùng thư, một nhà xuất bản do Tổng bộ Tân Việt chủ trương. Thực chất là anh tham gia sinh hoạt ở một tiểu tổ bí mật của Tân Việt. Sau đó, anh làm biên tập cho báo Tiếng dân của cụ Huỳnh Thúc Kháng.
Sau buổi gặp Quang Thái trên tàu, nhiều lần anh Giáp đạp xe qua cổng trường Đồng Khánh, hy vọng gặp lại Quang Thái. Anh nhìn vào sân trường thấy thấp thoáng các cô ngồi trên bãi cỏ xanh, những cô tha thướt đi dạo nhưng anh vẫn không gặp được Quang Thái.
Một hôm, anh Giáp đang làm việc ở nhà ông Lê Ấm, con rể cụ Phan Chu Trinh thì có một thiếu nữ tìm gặp. Cô nữ sinh xinh xắn nói giọng Vinh ấm áp. Đang mải viết, anh Giáp ngẩng lên và sững sờ: chính là Quang Thái, người mà anh vẫn đi tìm bấy lâu nay. Quang Thái gặp anh để nhận công tác của đoàn thể. Nhiệm vụ của đoàn thể giao cho cô là phát triển tổ “nữ sinh đỏ”. Sau đó, do hoàn cảnh công tác, hai người gặp nhau nhiều. Anh Giáp có tình cảm với Quang Thái. Nhưng Quang Thái vẫn chỉ coi anh như một người đồng chí.
Năm 1931, anh Võ Nguyên Giáp bị bắt vì tham gia phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh. Anh bị giam vào nhà lao Thừa Phủ. Đi qua nhà giam nữ, anh giật mình nhận ra Quang Thái. Quang Thái cũng đã bị bắt. Thời gian trong tù, anh Giáp hiểu và yêu Quang Thái nhiều hơn. Người thiếu nữ 16 tuổi ấy nét mặt còn ngây thơ nhưng tinh thần thật bất khuất. Quang Thái có câu nói nổi tiếng dặn bạn tù: “Personne ne vous dénoncé, ne dénoncez personne” (Không ai tố giác bạn, bạn đừng tố giác ai). Bài thơ đầy khí phách của chị Quang Thái được truyền nhau khắp nhà lao:
Mười sáu xuân qua sống ở đời
Nhân tình nghĩ đến lệ đầy vơi
Trông phường đế quốc lòng ngao ngán
Thấy bạn cần lao dạ rối bời
Quyết chí hy sinh thây kệ chết
Đem lòng phấn đấu mặc đầu rơi
Ngọn cờ vô sản bao giờ phất
Chín suối hồn ta mỉm miệng cười.
Cuối năm 1931, anh Võ Nguyên Giáp được ra tù với điều kiện phải trở về quê và bị quản thúc. Quang Thái cũng được trả tự do trong dịp này. Anh Giáp và chị Quang Thái bắt đầu viết thư cho nhau. Anh Giáp hay đến nhà Quang Thái chơi. Các em Quang Thái rất quý anh. Quang Thái cũng bắt đầu yêu mến người con trai đất Quảng hiền lành, nhưng mạnh mẽ. Quang Thái thích đôi mắt vừa hồn nhiên nhân hậu, vừa cương nghị, sắc sảo của anh. Lúc xa anh, chị thấy nhớ giọng nói ấm áp và ánh nhìn trìu mến anh dành cho mình.
Đám cưới hai người được tổ chức rất vui ở Vinh. Có cả một con heo quay đeo hoa tai đặt trên mâm đồng. Lúc đó, chị Thái tròn 20 tuổi, anh Giáp 24 tuổi. Sau khi cưới, hai vợ chồng ra Hà Nội, lúc đầu thuê một căn nhà ớ phố Đường Thành. Anh Giáp dạy trường Thăng Long. Anh vừa dạy vừa lãnh đạo Đoàn Thanh niên dân chủ trong trường. Chị Quang Thái thi đỗ xuất sắc vào trường Đại học Y Hà Nội. Nhưng sau chị bị đuổi học vì những hoạt động Cách mạng trong giới học sinh, sinh viên.
Cuộc sống của anh chị thanh đạm nhưng mỗi khi có các đồng chí đến nhà, anh chị đều tìm cách giúp đỡ. Anh chị sinh con gái đầu lòng, đặt tên là Hồng Anh.
Cuối 1939, Mặt trận Bình dân đổ, Pháp khủng bố mạnh. Anh Võ Nguyên Giáp rút vào hoạt động bí mật. Anh được Đảng cử sang Trung Quốc hoạt động. Con gái Hồng Anh còn quá nhỏ, hai vợ chồng không thể cùng đi như đã hẹn. Anh Giáp phân vân, lo lắng khi để lại người vợ trẻ và đứa con còn quá nhỏ.
Chị Thái động viên chồng: “Đây là một thời cơ lớn, trên đã muốn anh thoát ly thì anh nên quyết tâm. Mẹ con em tự lo được mà”.
Chị Thái gửi con về quê chồng Quảng Bình để đi hoạt động cách mạng. Chị Quang Thái là liên lạc viên của Trung ương Đảng. Năm 1941, Pháp mở phiên tòa án binh xử chị Minh Khai ở Sài Gòn. Quang Thái rất thương chị. Quang Thái thuê thầy kiện và tìm mọi cách vào thăm chị trong nhà giam. Buổi sáng hôm xử chị Minh Khai, Quang Thái ngồi ngay hàng ghế đầu. Quang Thái chỉ muốn chạy lên ôm chặt lấy chị, muốn ghi thật sâu hình ảnh chị trong ký ức. Mảnh thư chị Minh Khai ném cho đồng chí Lê Duẩn rơi ngay trước mặt bọn lính áp giải. Quang Thái nhanh tay giấu được.
Dự phiên tòa xử án chị Minh Khai ra về, Quang Thái khóc nhiều đêm. Chị Minh Khai đã bị kết án tử hình. Ban ngày, phải lo công việc nhưng đêm đến, Quang Thái lại úp mặt xuống gối khóc.Vừa thương chị, Quang Thái lại vừa lo cho tính mệnh của chồng. Chị bớt lo khi nhận được thư của anh. Lá thư viết trên mảnh giấy thuốc lá nhỏ bằng nửa bàn tay. Chị run run mở lá thư, đọc những dòng chữ thân quen: “Chị đã mất vì mục đích cao cả, em đừng quá đau buồn”.
Về Vinh, chị Thái ở nhà mẹ. Lúc đó, trong nhà mẹ chị còn có ông Nguyễn Duy Trinh (sau này là Bộ trưởng Bộ Ngoại giao). Năm 1942, trong một lần khám xét, bọn Pháp bắt ông Nguyễn Duy Trinh, chúng bắt luôn chị Quang Thái. Chị bị kết án 16 năm tù. Trong tù, chị hết lòng chăm sóc, động viên chị em dũng cảm đấu tranh chống tra tấn, chống chế độ hà khắc của nhà tù thực dân. Chị còn dạy chị em trong tù học văn hóa. Bọn Pháp tra tấn chị để truy tìm anh Hoàng Văn Thụ. Chị kiên quyết không khai.
Cuộc sống gian khổ trong tù cùng với những trận tra tấn dã man làm sức chị yếu dần. Chị bị ốm nặng. Linh cảm thấy ngày ra đi đến gần, chị nhắn mẹ chồng bế Hồng Anh ra cho mình gặp. Bà nội đưa Hồng Anh đi nửa đường thì xe lửa bị ném bom nên phải bế cháu về.
Năm 1944, chị Thái mất trong nhà giam Hỏa Lò vì bị thương hàn mà không được gặp con gái lần cuối.
Theo năm tháng, cô bé Hồng Anh ngày nào đã trở thành giáo sư, Tiến sĩ Toán-Lý xinh đẹp, thông minh, giàu nghị lực giống mẹ. Chị là người phụ nữ đầu tiên của ngành Vật lý Việt Nam được tặng giải thưởng Kovalevskaia.
Mẹ ra đi khi Hồng Anh còn quá nhỏ. Kỷ niệm về mẹ, Hồng Anh chỉ được nghe bà nội, bà ngoại và ba kể lại. Một tấm ảnh chụp chung với mẹ và những lá thư viết trên giấy cuốn thuốc lá đã ngả vàng được Hồng Anh nâng niu, cất giữ.
Khi chị Thái bị bắt giam, anh Giáp đã về nước theo chỉ thị của Bác Hồ cùng các đồng chí lãnh đạo khác xây dựng chiến khu Cao-Bắc-Lạng. Anh không biết chị Thái bị bắt giam. Nhiều khi ngồi dưới gốc cây trong rừng đại ngàn, anh mong đến ngày được gặp lại vợ và con gái. Do điều kiện hoạt động phải giữ bí mật, lâu lâu anh mới gửi về nhà một bức thư viết trên mẩu giấy thuốc lá khi có liên lạc trực tiếp.
Anh chia sẻ với chị nỗi đau chị Minh Khai hy sinh. Anh không biết, Quang Thái cũng đã hy sinh trong tù. Những lá thư chứa chan tình yêu viết trên giấy thuốc lá mỏng mảnh vẫn tiếp tục gửi về địa chỉ người đã mất.
Cho đến một ngày tháng 4/1945, trong Hội nghị quân sự cách mạng Bắc kỳ họp tại Hiệp hòa, Bắc Giang, anh Giáp mới nghe đồng chí Trường Chinh nói tin dữ mà tưởng anh đã biết:
- Chị Thái chưa kịp rút vào hoạt động bí mật thì bị chúng bắt… Cũng không ngờ chị mất ở trong tù.
Nỗi đau quá đột ngột. Anh Giáp lặng người, hỏi:
- Anh nói sao?
Anh Trường Chinh rất ngạc nhiên:
- Anh chưa biết tin à?
- Quang Thái mất rồi ư?
Nén nỗi đau riêng, anh trở lại với trách nhiệm của người Đội trưởng Đội Tuyên truyền Giải phóng quân, tiền thân của Quân đội nhân dân Việt Nam. Trong trận chiến chống Pháp giải phóng dân tộc, Đại tướng Võ Nguyên Giáp còn nỗi niềm riêng: trả thù cho người đồng chí, người vợ yêu đã hy sinh khi chưa tròn ba mươi tuổi.
Hà Nội tháng 6 năm 2005