Ngay dưới chân Đồi 10 là Nghĩa trang liệt sĩ xã Hoài Châu Bắc với 1.457 ngôi mộ liệt sĩ. Trong những ngày cả nước chuẩn bị kỷ niệm 65 năm Ngày Thương binh - liệt sĩ, chúng tôi tìm về đây dâng hương và gặp một người đàn ông ăn mặc chỉnh tề tình nguyện làm công tác quản trang hơn 16 năm nay. Đó là ông Nguyễn Văn Phó, một cựu chiến binh nặng lòng với đồng đội.
Ông Phó sinh ra và lớn lên trong chiến tranh. Không cần chờ lớn, 10 tuổi ông đã mang đôi dép cao-su, tham gia đội thiếu niên vót chông cho cách mạng, đã cùng cha đốt cầu Kè, cắt đường giao thông huyết mạch của kẻ thù... Một lần làm giao liên, đi đưa thư thì ông bị giặc bắt. Chúng đào hố đẩy ông xuống rồi bắn nát đất, dọa nạt hòng làm ông sợ mà khai ra điều gì đó về cộng sản. Ông nhắm chặt mắt, khuôn mặt sạm khói thuốc súng như che khuất tất cả nỗi sợ hãi, chỉ còn sự thách thức. Nhiều phen đạn xuyên qua áo ông suýt mang theo mạng sống, rồi những lần bị địch bắt tra tấn chết đi sống lại nhưng số phận như có chút "ưu ái" cho một con người trong gia đình đã có tới sáu liệt sĩ. Ông vẫn sống để theo cách mạng, góp chút gió để làm thành cơn bão lớn. Sau chiến thắng oanh liệt Đồi 10, đã có 1.344 người vĩnh viễn ra đi. Và không ít lần, chứng kiến đồng đội hy sinh, ông thấy mình như một lần đã chết...
Khi chúng tôi tìm đến nhà ông Phó, bà Võ Thị Lãnh - vợ ông Phó bước ra hỏi ngay: "Các chú đi tìm mộ à?". Câu nói thốt ra tự nhiên đến nỗi làm chúng tôi liên tưởng không biết bao nhiêu người đã đến đây tìm mộ để tạo cho bà một phản ứng quen thuộc như thế. Tiếp xúc với vợ chồng ông, chúng tôi được nghe câu chuyện về những việc làm mà chỉ có con người nặng lòng với đồng đội như ông Phó mới có thể làm được.
Năm người con sinh ra nheo nhóc trong những năm khó khăn, ông bà Phó đã trải qua một thời gian cơ cực. Nhưng nghị lực của vợ chồng cựu chiến binh đã giúp gia đình vươn lên khá giả. Khi có miếng ăn miếng để, con cái lớn khôn, ông giao cho bà quầy tạp hóa gây dựng chút kinh tế cho gia đình, còn ông tự nhận công việc trông coi mộ, chăm lo hậu sự cho liệt sĩ. Ở nghĩa trang Đồi 10, nơi có số liệt sĩ nhiều nhất tỉnh. Những ngày đầu ông Phó tiếp quản, quanh nghĩa trang nhiều hố bom còn khét mùi thuốc đạn. Ông Phó hì hục bứng từng viên đá mang đi chỗ khác; gánh từng giỏ cát kiên trì san bằng những hố bom... Hơn 16 năm nay ông Phó cặm cụi làm với suy nghĩ nghĩa trang cũng như một ngôi nhà tập thể, càng bằng phẳng thì các anh đi về đỡ nhọc đôi chân. Thời chiến tranh các anh đã hy sinh, chịu nhiều gian khổ, bây giờ làm sao để họ vui hơn.
Trong khuôn viên nghĩa trang, chúng tôi nhẩm tính có gần trăm cây sao đen đã hơn 15 năm tuổi, 10 gốc xoài tứ quý sum suê trĩu quả, 60 gốc thông kim cao trên 2 m được cắt tỉa gọn gàng, bao quanh khu mộ. Hai hàng cau được trồng thẳng tắp bên con đường bê-tông sạch sẽ dẫn đến Đài tưởng niệm... Tất cả như hòa quyện tạo thành một vành đai xanh thắm yên tĩnh, tôn nghiêm, canh giữ cho các liệt sĩ an giấc nghìn thu. Mùa nắng, đất nơi đây cằn cỗi, chỉ đầu mùa đã khô rốc, thế nhưng cây trồng trong nghĩa trang vẫn ngày ngày xanh tốt.
Hơn 16 năm, những đêm dù mưa hay nắng, khói hương vẫn nghi ngút trên từng ngôi mộ. Ông Phó cho rằng, đó là hơi thở, là nhịp sống của các đồng đội ông. Dù bận gì ông cũng phải về thắp hương cho ấm lòng đồng đội, người thân, bởi không thể để họ một lần nữa buồn tủi, ông Phó nghĩ thế. Ngày nào cũng đến nghĩa trang dọn dẹp, chăm sóc, nhất là những ngày lễ, Tết, ông ngủ luôn không về nhà..., ở lâu thành nghiện. Bà Lãnh thường đùa với mọi người: Nhà ổng ở trên nghĩa trang ấy, lên đó mà tìm. Đùa mà thật, thời gian ông ở nghĩa trang và làm những công việc ở đây đã gần hết ngày. Chỉ bữa cơm, ông Phó mới về nhà để ăn no cái bụng rồi lại đi.
Ban đầu, nghĩa trang có 736 ngôi mộ liệt sĩ ghi trên bia là "liệt sĩ chưa biết tên", thân nhân chưa tìm được họ, nhưng số lượng này ngày càng giảm xuống. Trong chiến trận ác liệt, nhiều chiến sĩ hy sinh được chôn cất vội vã. Hầu hết trên tấm bia chỉ ghi tên, năm sinh và đơn vị hoặc tỉnh, chủ yếu là các tỉnh phía bắc. Vì vậy, ông Phó cẩn trọng tìm và xác minh chính xác danh tính và địa chỉ từng ngôi mộ để các gia đình tìm được người thân. Một trường hợp rắc rối vì sai tên khiến ông đã từng khó xử. Năm 2000, ông Phạm Trung Đỉnh đến tìm em ruột là liệt sĩ Phạm Trung Ổn, nhưng trên bia lại ghi Phạm Tiến Ổn (quê Hải Phòng). Xác định đúng thân nhân của liệt sĩ cũng là một trách nhiệm của người quản trang. Ông Phó phải bỏ hơn một tuần lên Phòng Lao động - Thương binh và Xã hội huyện rồi lên tỉnh để xác minh chính xác, làm đủ giấy tờ mang tên Phạm Trung Ổn mới an lòng để gia đình đưa về. Khi mọi việc đã xong ông mới biết người anh của liệt sĩ là nhà văn Trung Trung Đỉnh...
Chuyên mục "Tìm đồng đội" trên sóng phát thanh của Đài Tiếng nói Việt Nam hằng ngày phát đi những thông tin với hy vọng mong manh tìm được người thân, ông Phó cũng miệt mài hằng ngày lắng nghe xem có ai trùng tên trong nghĩa trang không. Ông còn phối hợp Chủ tịch UBND xã Hoài Châu Mai Hồng Thái ghi tên những liệt sĩ chưa có thân nhân, gửi đến Báo Quân đội Nhân dân mong sớm đưa được họ về với gia đình. Nhờ vậy, từ đầu năm đến nay đã có chín gia đình đến tìm mộ và gặp được người thân, nâng tổng số mộ được quy tập lên 50 mộ.
Gia đình liệt sĩ ở xa tới, khó khăn trong việc bốc mộ, ông Phó không quản ngại giúp họ. Hơn ai hết, ông gần gũi và hiểu những liệt sĩ nằm trong nghĩa trang. Chính ông chăm nom họ khi chưa gặp gia đình, và chính ông đưa họ về với nơi chôn nhau cắt rốn thì ông mới cảm thấy mình làm tròn trách nhiệm.
Tuy ái ngại cho sức khỏe của chồng (thương binh hạng 3/4), sợ khi trái gió trở trời, nhưng bà Lãnh vợ ông cũng là thương binh, một thời vào sinh ra tử, nên thấu hiểu nghĩa cử của chồng. Bà sẵn sàng gánh vác việc nhà để ông lo việc nghĩa trang. Có "hậu phương" vững chắc, ông lại đến với nghĩa trang, tiếp tục làm rõ danh tính của các liệt sĩ, đưa họ trở về với gia đình. Chỉ có điều đó mới khiến ông yên lòng và thanh thản.